Walery Krzyżanowski, czyli Walerian Tewzadze. O Gruzinie, który zamieszkał w Dzierżoniowie

Walerian Tewzadze urodził się 10 lutego 1894 roku w Gruzji. Był podpułkownikiem dyplomowanym piechoty Wojska Polskiego.

W czasie I wojny światowej był kapitanem 8 pułku Strzelców Kaukaskich. Był aktywnym uczestnikiem w walce o niepodległość Gruzji. W latach 1918–1921 współtworzył podstawy armii Demokratycznej Republiki Gruzji, a przez pewien czas był też zastępcą szefa gruzińskiego wywiadu. Został ewakuowany po inwazji bolszewików na Gruzję. Do Polski trafił w latach 20. - przez Turcję i Niemcy.

Był oficerem kontraktowym Wojska Polskiego. Studiował w Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie w latach 1923-1925. Uzyskał tytuł naukowy oficera Sztabu Generalnego. W 1928 roku rozpoczął służbę w Wojskowym Instytucie Geograficznym. Jego praca „Kaukaz. Szkic Geograficzno-Opisowy” ukazała się w 1933 roku.

Walczył w obronie Warszawy po agresji III Rzeszy na Polskę we wrześniu 1939 roku. Został odznaczony Orderem Virtuti Militari. Po kapitulacji był w niewoli niemieckiej, z której później został zwolniony.

"Skromny, łagodny, dobry człowiek, ale jak krzemień twardy" - tak o Walerianie Tewzadze w 1939 roku mówił pułkownik Tadeusz Tomaszewski, szef Sztabu Dowództwa Obrony Warszawy.

Walerian Tewzadze po zwolnieniu z niewoli zmienił swoje gruzińskie nazwisko na polskie - Walery Krzyżanowski. Wstąpił do Armii Krajowej, gdzie przyjął pseudonim „Tomasz”. W latach 1943–1944 był szefem Referatu Operacyjnego Sztabu Inspektoratu AK Częstochowa. W czasie akcji „Burza” w 1944 roku był szefem sztabu 7 Dywizji Piechoty AK.

Po wojnie, pod nazwiskiem Walery Krzyżanowski, zamieszkał w Dzierżoniowie, gdzie pełnił m.in. funkcję prezesa powstającej spółdzielni mieszkaniowej. Zmarł 13 grudnia 1985 roku w Dzierżoniowie. Dopiero w testamencie przyznał się do swego prawdziwego nazwiska.

W swoim testamencie napisał: "Jako Gruzin chciałbym być pochowany w Gruzji, ale jestem szczęśliwy, że będę pochowany w ziemi szlachetnego i dzielnego Narodu Polskiego".

Napis ten znalazł się także na jego grobie na dzierżoniowskim cmentarzu parafialnym.

18 marca 2009 roku przed siedzibą Spółdzielni Mieszkaniowej w Dzierżoniowie odsłonięto obelisk upamiętniający podpułkownika Tewzadze. W uroczystości wziął udział ambasador Gruzji, Konstantine Kawtaradze. W 2008 roku na jego dawnym domu odsłonięto tablicę pamiątkową.